Japon Sanati: Bon-Sai
Bitki yetiştiriciliğinde bir sanat olarak görülen Bon-sai; yassı saksılarda yetiştirilen küçük yapraklı bitkilerin budama ile gövdesinin kalınlaştırılmasıyla minyatür ağaç formu kazanmasıdır. Genel olarak Bon-sai’nin ayrıca bir bitki türü olduğu ve yalnızca Japonya’da bulunduğu kanısı vardır ama her türlü küçük yaprakları olan bitkilere uygulanabilecek bir budama sanatıdır. Kelime anlamı Bon ( tepsi, tabak) sai ( bitki, ağaç)’tır. Bon-sai alışılmışın dışında bakımı olan, çok büyük bir emek, sabır, özel ilgi gerektiren bir uğraştır. Gerekli ilgi ve itina gösterildiğinde yüzlerce yıl yaşanabilir. Günümüzde Amerika’da tercih edilen hobiler arasında yer almaktadır.
Asya’dan Amerika’ya kadar uzanan ve uzun yıllara dayanan tarihi bir hikayesi de mevcut. Tarihte ilk olarak 700’lü yıllarda Çin İmparatorluğunda Pun – sai (budama tekniği) ismi ile ortaya çıktı. Varlıklı Çinli aileler arasında hediye olarak tercih edildi. Taocular yetiştirilen bu bitkilere uygulanan budama tekniklerinin mistik, geleneksel ve manevi bir boyut kazandırdığına inandılar. Bon-sai’nin günümüze kadar gelen ilk tarihsel kanıtı ise Prens Zhang Huai’nin mezarındaki işlemelerde elinde Pun-sai taşıyan hizmetkar kadın tasviridir.
Çin rahipleri Asya’nın çeşitli yerlerine göç etmişler ve Japonya’daki keşişlere budama sanatını öğretmeleri üzerine Japonlar da kendi tekniklerini ekleyerek yeni bir versiyon oluşturmuşlardır. Bon-sai Japonya’da da Çin’deki kadar ilgi duyulan bir sanat olmuştur. Japonya’da rahiplerin, kraliyetlerin ve varlıklı kimselerin evinde bulundurduğu statü sembolü haline gelmiştir. Kullandıkları budama teknikleri; kişinin yaşam tarzını iyileştirdiğine, şekillendirdiğine inanılan Japon kültürünü ve felsefesini yansıtmıştır. 14. Yüzyılda Bon-sai sanatının saygınlığı yükselmiştir. 1700’lü yıların sonlarına doğru Bon-sai bahçeleri Japon halkına açılmasıyla sergiler ve yarışmalar düzenlemeye başlamışlar. İngiltere kraliçesi Charlotte’ a hediye edilmesiyle Londra, Paris ve Viyana gibi büyük Dünya şehirleri sergilerinde Bon-sai bitkisine yer vermiştir.
1960’lı yıllara kadar Japon ustaların sahip oldukları budama tekniklerini paylaşılmasına izin verilmiyordu. Japonların Amerika Birleşik Devletlerine göç etmesi ve Amerikalıların da Japonya’daki Bon-sai yetiştirdikleri merkezlere giderek onları gözlemleyerek bilgi edinmesiyle birlikte artık Japon tekelinden çıkmıştır. Japon ustaları diğer kıtaları da gezerek buralarda bon-sai toplulukları kurarak yetiştirmeye devam etmişlerdir.
Bon-sai yetiştiricileri oluşturdukları topluluklarda farklı teknik, kesim ve aşılamalar ile çeşitli versiyonlarını büyütüp ihraç etmeye başlamışlar. Günümüzde de hediye olarak seçilen özel bitkilerden bir tanesidir. Hazır bakılmış, büyütülmüş bir Bon-sai’ye ulaşılabileceği gibi tohumlarını satın alıp sıfırdan yetiştirme imkanına da erişebiliyorsunuz. ABD menşeili bazı yayınlardan Bon-sai budama teknikleri üzerine ansiklopedik referans kitapları da mevcuttur. Ayrıca Bon-sai yetiştiricilerinin birbirleriyle fikir alışveriş yapabilecekleri forum adresleri, Bon-sai geleneklerine bağlı bir toplum olan Japonya’nın kültürünü ve felsefesini en iyi şekilde temsil etmeye devam etmektedir.
